A.  Giriş

Sosyoekonomik bir hak olan çalışma hakkı, aynı zamanda çalışanlara istihdam edilmeyi isteme ve çalışma özgürlüğü hakkı da sağlamaktadır. Bu sayede bireyler herhangi bir ayrıma uğramadan çalışan sıfatına haiz olabilmektedirler. Ek olarak, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde (“AİHS”), ilgili sözleşmeler ve mevzuatta belirtildiği üzere bireyler çalışmak istedikleri yeri seçme özgürlüğüne de sahiptirler.

İşbu bilgi bülteninde değinilecek diğer önemli hak olan sağlık hakkı ise, AİHS 2. maddesinde belirtilen yaşama hakkı ve birinci kuşak hak olan vücut bütünlüğünü koruma hakkı ile değerlendirildiğinde bireylerin koşulsuz, şartsız yararlanabileceği temel haklar kapsamına girmektedir.[1] Söz konusu ve benzeri haklar açısından, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nde (“ESKHS”) de belirtildiği üzere, devletin saygı, koruma ve yerine getirme ödevleri mevcuttur.[2]

Son olarak, T.C. Anayasası 56. maddede de devletin, herkesin hayatını beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlama; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenleme ödevlerinden bahsedilmektedir.[3] İşbu bilgi bülteninde, küreselleşmenin etkileriyle sağlık çalışanlarının uluslararası istihdamına, konu başlığına ilişkin sözleşme ve mevzuata yer verilerek bahsedilecektir.

B.  Dünya Sağlık Örgütü Sağlık Personelinin Uluslararası İstihdamı Küresel Uygulama Kodu 

Dünya Sağlık Örgütü (“DSÖ”) Sağlık Personelinin Uluslararası İstihdamı Küresel Uygulama Kodu, 193 ülkenin katılımıyla 2010 tarihli Dünya Sağlık Asamblesinde kabul edilmiştir. Söz konusu kodla, gönüllülük esasına dayanan, bağlayıcı olmayan etik kurallar belirlenmiştir.[4]

DSÖ Sağlık Personelinin Uluslararası İstihdamı Küresel Uygulama Kodu genel anlamda aşağıdaki maddeleri içermektedir:[5]

• Ulusal ve uluslararası çapta sağlık sistemlerinin geliştirilmesi amacıyla sağlık çalışanı ihtiyacı göz önüne alınarak ülkelere personel istihdamı sağlanır. Bu amaçla uluslararası veya ülkelerarası düzenlemeler yapılabilir.
• Gelişmekte olan ülkeler göçe teşvik edilmemekle birlikte, bu ülkelerin sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi için ekonomik ve teknik desteklerde bulunulabilir.
• İstihdamın sağlayacağı faydanın maksimize edilmesi açısından her ülkenin ulusal otorite belirlemesi ve bilgi paylaşımına açık olması gerekir. Sağlık personeli bilgi sistemleri kurulup güçlendirildikten sonra DSÖ veri kıyaslanabilirliği ve güvenilirliğini sağlayacaktır. Bu sayede kaynak ve alıcı ülke arasında kazanç dengesi sağlanabilecektir.
• Sağlık çalışanlarının da fayda ve riskten zamanında ve doğru bilgilendirilmesi önem taşımaktadır.
• Yine sağlık çalışanlarının eşit haklara sahip olmasının yanı sıra, göçmen sağlık çalışanlarına da adil muamele sağlanacaktır.
• Kaynak ülkelerin kritik personel istihdamı gözetildiğinde sağlık personelinin de ülkesindeki sağlık sistemi açısından sahip olduğu sorumluluklar bulunmaktadır.[6]
• Aynı şekilde sağlık insan gücünün geliştirilmesi kadar sistemlerin sürdürülebilirliğinin taşıdığı önem sebebiyle ülkeler kendi sağlık personeline öncelikli istihdam sağlayacaktır.[7]

C.  Sağlık Bakanlığı Tarafından Yurtdışında Görevlendirme

Sağlık çalışanlarının Sağlık Bakanlığı tarafından aranan şartları karşıladığı takdirde yurtdışı görevlere atanmaları mümkündür. Aranan şartlar genel anlamda şu şekildedir:[8]

• Branş olarak hala göreve devam ettiği sağlık kuruluşunda tek kişi olmaması
• Aynı zamanda ilgili olunan branşta en az 3 yıl deneyim
• 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu 4/A maddesi kapsamında görev yapıyor olmak ve ayrıca talep süresinde, acil servis, yoğun bakım, diyaliz, ameliyathane, anestezi, doğumhane gibi özellikli birimlerde çalışan personelin 40 yaşını, diğer birimler için 45 yaşını doldurmamış olması gerekmektedir.

• Özellikli birimler (acil servis, yoğun bakım, diyaliz, ameliyathane, anestezi, doğumhane vb.) için yapılacak görevlendirmelerde gerekli sertifika veya eğitim belgesine sahip olma şartı aranmaktadır.

Yurtdışı görevlendirme süreleri, sağlık tesislerinin ihtiyaçları doğrultusunda alınan vizelere uygun olarak belirlenmektedir. Görev süresi uzatılan sağlık personeli için görev ve süre şartı aranmamaktadır.

Yurtdışında görevlendirme sırasında sağlık çalışanına Türkiye’de kazandığı hak olarak maaş ödemeleri devam etmekle birlikte aynı zamanda ek yurtdışı çalışma ödemeleri yapılır.

D.  Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Ülkeleri 

Uluslararası kapsamda çoğunlukla genel göç politikaları benimsenmekle birlikte çok az da olsa bazı ülkeler ulusal sağlık çalışanı göç politikası düzenlemiştir. Aynı zamanda bazı ülkelerin sağlık çalışanlarının uluslararası istihdamını ikili anlaşmalara konu ettiği görülmektedir.

Avusturya, Kanada, İrlanda, Birleşik Krallık, Almanya gibi ülkeler sağlık çalışanlarının en çok göç ettiği ülkeler arasında sayılabilir.

E.  Sağlık Çalışanlarının Uluslararası İstihdamı ve Ülke Bazında Örnekler

Avrupa Birliği finansmanı ile gerçekleştirilen PROMETHEUS (Health Professional Mobility in EU) ve MOHPROF (Mobility of Health Professionals) çalışmaları sonucunda aşağıdaki örneklere yer verilmiştir.

❖  Birleşik Krallık

1950’lerden beri majör alıcı noktası olan Birleşik Krallık, mevzuatta yapılan değişikliklerle

2008’den beri uluslararası sağlık personeli istihdamı açısından kısıtlayıcı düzenlemelere sahiptir. Buna göre;[9]

• Yalnızca, belirli uzmanlık ve derecelere sahip hekimler, diş̧ hekimleri, hemşireler ve eczacılar, İhtiyaç Duyulan Meslekler Listesi’nde yer almaktadır.
• AEA’ya dahil olmayan ülke hekimleri uzmanlık eğitimi almak için öncelikle işgücü piyasa testine tabi olacaktır. Hemşireler ise USS onaylı ajanslar tarafından yapılan iş teklifiyle ülkeye girebilir.
• Ayrıca işverenler, Birleşik Krallık ve AEA üyesi ülkelerden öncelikli istihdam sağlanamadığını kanıtlamak zorundadır.
• Medikal denklik sınavını geçen hekimler, diş hekimleri ve diğer sağlık çalışanları ticari ve özel ziyaretçi sıfatıyla 6 hafta ila 6 ay süreleri içerisinde ülkede kalabilir.

❖   Almanya

Sağlık personeli çalışanı istihdamının karşılanamaması  sebebiyle uluslararası anlamda

geliştirilmiş göç fırsatlarına yer verilmektedir. İş pozisyonlarına erişimin kolay olması, yabancı sağlık çalışanlarının yeterlilik süreçlerinin tanımlanmasının kolaylaştırılması, AB ve AB üyesi olmayan ülke vatandaşları arasındaki farkların azaltılmış olması buna örnek gösterilebilir.[10]

• Sağlık çalışanlarının uluslararası istihdamına yönelik ulusal politika bulunmamakta, genel hükümlerle düzenleme yapılmaktadır.
• Tıp doktorları ve diğer sağlık çalışanları nitelikli iş gücü kategorisinde yer almaktadır.
• Mesleğin gereği gibi icra edilebilmesi açısından dil bariyerinin açılması çok önemli olup B2 Almanca yeterlilik sertifikası aranmaktadır. Her eyaletin ilgili kanununun, tabipler odalarının, 2 yıl süreyle verilen geçici çalışma izni için şart olan yabancı dil yeterlilik sınavlarının farklı olduğunu belirtmek gerekir.
• 2 yıl süreyle verildiği belirtilen çalışma izni alındıktan sonra denklik başvurusu yapılmalı ve tam denklik alınmalıdır.
• Hemşirelerin eğitim süreçleri yasalar ile tanınmakta ve ilgili müfredat ve pratik çalışmalar yasalar tarafından belirlenmektedir.
• “Çok yetenekli” sınıfındaki göçmenler (sayılı uzman ve araştırmacılar) haricindekiler Federal İstihdam Bürosu onayı ile geçici sınırlı ikamet izni alabilmekte ve işgücü piyasa değerlendirmesine tabi tutulmaktadır.
• Geçici çalışma ruhsatı başvurusu sırasında en çok 4 yıl süreyle düzenlenen Mavi Kart ve Beyaz Liste’den faydalanılabilir.
• Ayrıca başvuru sırasında mevzuatta belirtilen minimum düzeyi karşılayacak şekilde yıllık gelir beyanında bulunulması ve yapılan iş teklifi kanıtlarının sunulması gerekir.
• Mesleki yeterlilik yanında mesleki tecrübe de aranan şartlar arasında olup olumsuz veya kısmi yeterlilik saptanması durumunda başvurucu, ilave eğitim sürecine tabi tutulabilir.
• Eğitim müfredatı veya içeriğinin uyuşmaması durumunda ise başvurucunun mesleki yeterlilik ve tecrübesini kanıtlama zorunluluğu doğmaktadır.
• Nihayet, 33 ay sonunda katkı payının yatırılmasıyla birlikte kalıcı oturma izni verilmektedir.[11]

❖  Fransa

• Sağlık çalışanlarının uluslararası istihdamı ile ilgili ulusal mevzuatta AB ve AB üyesi olmayan ülkeler arasındaki fark göze çarpmakta ve AB üyesi olmayan ülke vatandaşlarının iş tekliflerinin mesleki yeterlilik onaylanma şartı ile yapılabildiği görülmektedir.

• Bunun dışında Fransa ile ikili anlaşması bulunan ve Fransa konuşulan belirli ülkelerden ve bazı Afrika ülkelerinden sağlık çalışanı istihdam edilebilmektedir.

❖  Avusturya

• Sağlık çalışanlarına özel ulusal göçmen yasası bulunmamakla birlikte sağlık çalışanlara

da tüm göçmen çalışanlar için geçerli prosedürler uygulanır.

• AB-15 ülkeleri ve İsviçre sağlık çalışanlarının Avusturya iş gücü piyasasına erişimi sınırsız iken AEA (Avrupa Ekonomik Alanı) ve AB dışındaki ülkelerin sağlık çalışanları, çalışma izni için AMS’ye- Public Employment Service Austria (Avusturya Kamu İstihdam Hizmetleri) başvuruda bulunmalıdır.[12]

❖  İspanya

1990 ve sonrasında sağlık sistemlerindeki gelişmeler ve fırsatlarla birlikte uluslararası sağlık çalışanı göçü hız kazanmış olsa da sağlık çalışanlarının çeşitli sorunlarla karşılaştığından bahsedilebilir. Bu sorunlar arasında uzun mesleki yeterlilik şartları, çalışma/oturma izni süreçlerindeki problemler ve mesleki aktivite problemleri olarak sayılabilir.

❖  İtalya

• Ülkede nüfusun yaşlanması ve buna bağlı olarak gittikçe artan yaşlı bakım hizmetleri (badanti) talebi ön plana çıkmaktadır.

• AB üyesi olmayan yabancılara, istihdam amacıyla ülkeye giriş̧ hakkı tanınmakta, bu ülkelerden sağlık çalışanlarının gerekli şartları yerine getirmesi halinde, ülkede oturma ve çalışma hakkı kazanmalarına olanak sağlamaktadır.
• İtalya ve AB vatandaşları kamu kurumlarında istihdam edilirken, AB vatandaşı olmayan sağlık çalışanları özel sektörde çalışabilmektedir.
• Gerekli yetkinlikler arasında mesleki yeterlilik süreçleri, yazılı ve sözlü İtalyanca dil bilgisi olarak sayılabilir.
• Son olarak, uzaktan eğitim olanağı sağlayan ikili iş birliği anlaşmaları da mevcuttur.

❖  Kanada

• Ülkedeki yetki karmaşası sorununun yanı sıra sağlık insan kaynaklarındaki arz fazlalığı

sağlık harcamalarında azalma sorununa yol açmıştır.

• Prosedürler meslek grupları, eyalet ve kurum bazında farklılıklar göstermekle birlikte, temel olarak sağlanması gereken şartlar şunlardır;

• Mesleki denklik sınavı
• İngilizce veya Fransızca dil yeterliliği
• Mezuniyet sonrası ilave eğitim (ortalama 1-5 yıl)
• Kısmi yeterlilik ve geçici çalışma izni
• Denklik sınavı
• Tam yeterlilik ve çalışma izni
• Hekim ve    hemşirelerin    kalıcı    ikamet    başvurusunda    mesleki    yeterlilik    şartı aranmamaktadır.

❖  Amerika Birleşik Devletleri

• Yabancı sağlık çalışanları ABD’ye geçici ve kalıcı farklı vize kategorileri ile kabul

edilmektedir.

• Hekimler, çoğunlukla mesleki kalıcılık açısından, J1 vizesine (değişim kapsamındaki ziyaretçiler) başvurmaktadır. Ayrıca, geçici vize olan H1B (uzman meslekler) başvurusu da yapılmaktadır.
• Hekim olmayan yabancı sağlık çalışanı ABD Vatandaşlık ve Göçmen Hizmetleri biriminden onaylı sertifikaya sahip olmak zorundadır. Bu sertifika kişinin eğitimi, mesleki tecrübesi, İngilizce dil yeterliliği, denklik sınavı geçerliliği gibi sahip olması gereken nitelikleri sağladığını kanıtlar niteliktedir.

❖  Avustralya

• Avustralya, 2003 İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) Sağlık Personelinin Uluslararası İstihdamı Uygulama Kodu ilkelerini benimsemekle birlikte, 2007 Pasifik Uygulama Kodunu ve 2010 DSÖ Uygulama Kodunu imzalamıştır.[13]

• Uluslararası sağlık çalışanı istihdamı şu yollarda gerçekleştirilebilir:

• geçici iş gücü göçü,
• daimî vasıflı çalışan göçü,
• Trans-Tasman göç,
• ailesel göç,
• insani göç,
• öğrenci göçü,
• çocuk göçü
• Yabancı sağlık çalışanları, Avustralya Tıp Konseyi tarafından geliştirilen kriterlere bağlı mesleki ve İngilizce dil bilgisi sınavlarına tabi tutulacaktır.
• Doktorlar, hemşireler ve birçok sağlık meslek grubu çalışanı vasıflı mesleki listede yer aldığından giriş vizesi açısından ilave pozitif puana sahip olmaktadır.

❖  Filipinler

• Hemşireler başta olmak üzere sağlık çalışanı eğitip ihraç etme amacıyla, tıp ve hemşirelik müfredatları yurtdışı programlarıyla uyumlu hale getirilmekte ve yabancı işgücü alımı yapan ülkelerle ikili anlaşmalar imzalanmaktadır.

• Filipin Yurtdışı İstihdam Programı uygulanmaya devam etmektedir.

❖  Romanya

• Sağlık sistemleri yönetimindeki zayıflık ve ekonomik krizin olumsuz etkileri ciddi

anlamda sağlık çalışanı kaybı yaşanmasına sebep olmuştur.

• Sağlık çalışanı göçü veren ülke konumuna gelen Romanya’da, sağlık politikalarının iyileştirilmesine ağırlık verilerek mevcut düzenlemeler ve politikalar AB uyum kriterlerine uygun olarak şekillendirilmektedir.

❖  Hindistan

• İş gücü potansiyeli yüksekliği sebebiyle kaynak ülke olmakla birlikte son yıllarda

ülkeden sağlık personeli göçünün gittikçe arttığı gözlemlenmektedir.

• Hindistan, DSÖ Sağlık Personelinin Uluslararası İstihdamı Küresel Uygulama Kodunu tam anlamıyla benimsemiş̧ olup, ek olarak ülkedeki göçün düzenli ve sağlıklı olması amacıyla önemli alıcı ülkelerle ikili anlaşmalar yapmaktadır.

❖  Rusya

• Temel anlamda genel göç politikası benimsenmiş olup sağlık çalışanlarının istihdamıyla

ilgili uluslararası ve ikili iş birliği anlaşmaları da mevcuttur.

• Sovyetler Birliği’nin parçalanması sonucunda, özellikle bu bölgeden sağlık çalışanı göçü almıştır.
• Yabancı sağlık çalışanları Rus vatandaşlarıyla aynı haklara
• Alıcı ülke olmasının yanı sıra Rusya’daki birçok Yahudi’nin de İsrail ve ABD’ye göç ettiği bilinmektedir.

❖  Türkiye

• 1960’lı yıllardaki işçi göçünün yerini 1970’li yıllardan itibaren nitelikli insan gücü göçü

almış olmakla birlikte sağlık çalışanlarının uluslararası istihdamı özellikle 2006’da öne sürülen ithal hekim girişimi ile ağırlık kazanmıştır.

• Günümüzde ise sağlık çalışanlarının çalışma koşulları, hayat standartlarının iyileşmesi, ekonomik özgürlüklerinin sağlanması gibi sebeplerle yurtdışına gitmeyi tercih ettiği görülmektedir.
• İç göç açısından ise farklı bir tablo çizilmektedir. 28212 sayılı Yabancı Sağlık Meslek Mensuplarının Türkiye’de Özel Sağlık Kuruluşlarında Çalışma Usul ve Esaslarına Dair

Yönetmelik uyarınca diş hekimi, eczacı, ebe ve hasta bakıcılar hariç yabancı sağlık meslek mensupları sadece özel sağlık kuruluşlarında çalışabilir.[14]

F.  Sonuç

Bireylerin sağlık hizmetlerine ulaşabilmesi için altyapı ve imkân yaratmak sosyal devlet olmanın temel şartlarından biridir. Aynı zamanda bireyler çalışmak istedikleri yeri seçmekte özgürdür. Sağlık çalışanı istihdamı konusunun kritik önemi sebebiyle ikisi arasına dengenin kurulması gerekmektedir.

Sağlık çalışanlarının uluslararası serbest dolaşımı hakkında yapılan düzenlemeler ve ikili anlaşmalarla küresel anlamda sağlık sistemlerinin gelişmesi adına maksimum fayda sağlamak amaçlanmaktadır. Başvurucunun bu anlamda yükümlülükleri göz önüne alınarak başvuruda bulunulacak ülkenin öncelikli olarak sağlık sisteminin anlaşılması, istihdam için aradığı şartların eksiksiz sağlanması gibi sebeplerle sağlık çalışanlarının uluslararası serbest dolaşımı ve istihdamı süreçlerinin takibi büyük önem taşımaktadır.

 

Saygılarımızla,
Gülaç Hukuk Bürosu

 

[1] Bkz: AIHM.pdf (yargitay.gov.tr)

[2] Bkz: Temiz, Ö. (2014). Türk hukukunda bir temel hak olarak sağlık hakkı.

[3] Bkz: T.C.Anayasası 56.Madde (saglik.gov.tr)

[4] Code of Practice/The Code

[5] Bkz: Okumuş, N., Eğin, E., Kosdak, M., & Çipil, Z. (2016). Sağlık çalışanlarının uluslararası göçü/istihdamı. Ankara: TC Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık İnsan Gücü Planlama Daire Başkanlığı.

[6] Bkz: Taylor, A. L., & Dhillon, I. S. (2011). The WHO Global Code of Practice on the International Recruitment of Health Personnel: the evolution of global health diplomacy.

[7] Bkz: The WHO Global Code of Practice on the International Recruitment of Health Personnel

[8] Bkz: Yurt Dışında Sağlık Personeli Nasıl Olunur? 2021 – Gündem Sağlık I Personel Sağlık I Sağlık Bakanlığı (gundemsaglik.net)

[9] Bkz: Education – GMC (gmc-uk.org)

[10] Bkz: Doktorluk: Yurt Dışında Sağlık Çalışanı Olmanın İlk Adımları (conveey.com)

[11] Bkz: Almanya Hemşire Başvuruları Nasıl Yapılır? (conveey.com)

[12] Bkz: Okumuş, N., Eğin, E., Kosdak, M., & Çipil, Z. (2016). Sağlık çalışanlarının uluslararası göçü/istihdamı. Ankara: TC Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık İnsan Gücü Planlama Daire Başkanlığı.

[13] Okumuş, N., Eğin, E., Kosdak, M., & Çipil, Z. (2016). Sağlık çalışanlarının uluslararası göçü/istihdamı. Ankara: TC Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık İnsan Gücü Planlama Daire Başkanlığı.

[14] Yabancı Sağlık Meslek Mensuplarının Türkiye’de Özel Sağlık Kuruluşlarında Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik (saglik.gov.tr)