A. Giriş

854 sayılı Deniz İş Kanunu (“DİK”); denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk bayrağını taşıyan ve yüz ve daha fazla grostonilatoluk gemilerde bir hizmet akdi ile çalışan gemi adamları ile bunların işverenleri hakkında uygulanır.[1]

Gemi  adamlarının çalışma ilişkileri ise 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’nda düzenlenmiştir. Söz konusu Kanun, İş Kanunu’ndan farklı olarak birçok konuda ayrıntılı düzenlemeler içermektedir. Bu nedenle, iş sözleşmesinin yapılış şekli, çalışma süresi, deneme süreci, fazla çalışma, fazla mesailerin hesaplanması, yıllık ücretli izne hak kazanma ve zamanaşımı gibi konuların Deniz İş Kanunu yönünden ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir.

İşbu çalışmada 854 Sayılı Deniz İş Kanunu ile 4857 Sayılı İş Kanunu’nun farklılıklarına değinilecektir.

B. Deniz İş Sözleşmesinin Yapılış Şekli

İş Kanunu’na bağlı olarak belirsiz süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçiler için iş sözleşmesi herhangi bir şekle tabi olmayıp yazılı yapılması zorunluluğu da bulunmazken, 854 Sayılı DİK m. 5 uyarınca gemi adamı ile işveren veya işveren vekiliyle arasında iş sözleşmesinin ispat şartı olarak düşünülebilecek bir şekilde yazılı olarak yapılması gerektiği ve taraflardan her birine birer nüsha verileceği belirtilmiştir.[2] DİK m.50/a uyarınca iş sözleşmesinin yazılı yapılmaması halinde idari para cezası yaptırımı öngörülmüştür.

Ayrıca gemi adamlarının deniz iş mevzuatında öngörülen asgari yaş kriterini de karşılamaları gerekmektedir. 4857 Sayılı İş Kanunu’nun aksine TMK md.11 ve 12‘de düzenlenen evlenme ve yargısal erginlik gemi adamının sözleşme yapabilmesini sağlamamaktadır.

C. Çalışma süresi

Gemi sadece bir işyeri değil, aynı zamanda gemi adamının yaşam alanıdır. Bu nedenle çalışma süreleri de İş Kanunu’na tabi diğer çalışanlardan farklı düzenlenmiştir.

İş Kanunu’nun 63. maddesine göre, çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. İşveren veya taraflar haftalık çalışma süresi olarak kırk beş saatin altında bir süre belirleyebilirler. Zira hüküm nispi emredici niteliktedir. Tarafların bir süre belirlememiş olmaları durumunda o işyerindeki yerleşik çalışma düzeninin işçiye de uygulanacağı sonucuna varılabilecektir.[3]

854 sayılı Deniz İş Kanunu’nun 26. maddesine göre ise, haftalık çalışma süresi kırk sekiz saat olup, bu süre haftanın iş günlerine eşit olarak bölünmek suretiyle uygulanır. Deniz İş Kanunu, 4857 Sayılı İş Kanunu’na paralel şekilde değiştirilmediği için hâlâ, 1475 sayılı İş Kanunu’nda olduğu gibi çalışma süreleriyle ilgili katı düzenlemelere sahiptir.[4]

Yargıtaya göre, çalışma sürelerinin tespitinde gemi adamının gemide geçirdiği sürelerin tamamının değil, işte geçirdiği sürenin dikkate alınması gerekmekte olup aksi halde, gemi adamının günde 24 saat sürekli olarak çalışması insanın yaradılışı ve tabiatıyla bağdaşmayacaktır.[5]

Deneme süreci İş Kanunu’na göre 2 ay, toplu iş sözleşmelerinin olduğu hallerde ise 4 aya kadar uzayabilmektedir. DİK m.10 gereğince süresi belirli olmayan deniz iş sözleşmelerinde deneme süresi en çok 1 ay olarak belirlenmiştir.

D. Fazla Çalışma Kavramı

Deniz İş Kanunu’nun 28/1 maddesine göre “Bu kanuna göre tespit edilmiş bulunan iş sürelerinin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar, fazla saatlerde çalışma sayılır”. Deniz İş Kanunu kapsamında çalışan gemi adamı günlük sekiz veya haftalık kırk sekiz saati aştığı takdirde fazla çalışma yaptığı ortaya çıkacaktır.

4857 Sayılı İş Kanunu’nda ise haftalık kırk beş saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılmaktadır.  Günlük ya da haftalık yapılan fazla çalışmaya rağmen, diğer gün ya da haftalar içinde eksik çalıştırılmak suretiyle denkleştirme yapmak mümkündür. 4857 sayılı İş kanunu Madde 41/8 uyarınca fazla çalışmanın sınırı yıllık 270 saat olarak belirlenmişken 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’nda fazla çalışmalar için belirlenmiş günlük veya yıllık bir sınır bulunmamaktadır.  Her ikisi de özel kanun olduğundan 4857 sayılı kanundaki sınırlamanın 854 sayılı kanun bakımından uygulanması mümkün olmayacaktır.

4857 Sayılı İş Kanunu m. 41/1 fazla çalışma için üretimin artırılması, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği gibi sebepler aramakta iken DİK açısından kanunda herhangi bir neden belirtilmemiştir.[6] Ayrıca İş Kanunu kapsamındaki işçinin fazla çalışma yaptırılması hakkında onayının alınması gerekli iken DİK kapsamındaki gemi adamları açısından bir onay veya rıza aranmamakta olup işveren herhangi bir nedene dayanmaksızın gemi adamına fazla çalışma yaptırabilecektir.[7]

D.1.     Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması

Deniz İş Kanunu’nun 28. Maddesi uyarınca “Yapılacak fazla çalışmanın her saatine ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı %25 oranında artırılmak suretiyle bulunacak miktardan az olamaz.”

Bu durum İş Kanunu’nun 41. Maddesinde “Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.” Şeklinde düzenlenmiştir. Görüldüğü üzere Deniz İş Kanunu fazla çalışma ücretinin en az %25 zamlı hesaplanacağını düzenlerken, İş Kanunu bu ücretin %50 zamlı hesaplanacağını düzenlemiştir.

Yine Türk Borçlar Kanunu’nun “fazla çalışma ücreti” başlıklı 402. Maddesi uyarınca “Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.”

Özel kanun niteliğindeki Deniz İş Kanunu hükümleri, genel kanun niteliğindeki Türk Borçlar Kanunu hükümlerine göre öncelikle uygulanacaktır. Deniz İş Kanunu’nda hüküm bulunmayan hallerde ise Borçlar Kanunu hükümlerinin uygulanması gerekecektir.

E. Yıllık Ücretli İzin Hakkı

Yıllık ücretli izin hakkının, 4857 s. Kanun’un 53 ve 61. maddelerinde, 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’nun 40. maddesinde ve 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 422 ve 425. maddelerinde düzenlendiği görülmektedir. Bu yasal düzenlemelere ilave olarak, ILO’nun, Gemi adamlarının Yıllık Ücretli İznine İlişkin 146 Sayılı Sözleşmesi de 15.7.2003 tarih ve 4940 sayılı Kanunla onaylanarak yürürlüğe girmiştir. 4857 sayılı Kanun kapsamındaki işçiler yönünden Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliği de çıkartılmıştır.[8]

DİK m. 40/I uyarınca gemi adamının yıllık ücretli izne hak kazanabilmesi için, aynı işveren emrinde veya aynı gemide bir yıl içerisinde bir veya birden fazla hizmet akdine dayanarak en az altı ay çalışmış olması gerekmektedir. Yine m. 40/II uyarınca gemi adamı, altı aydan bir yıla kadar çalışması durumunda 15 günden, bir yıl ve daha fazla çalışması durumunda ise yılda bir aydan az olmamak üzere yıllık ücretli izne hak kazanacaktır. Bu yasal düzenlemeye göre gemi adamının hak kazanacağı yıllık ücretli izinde kıdem esaslı bir ayrıma gidilmiştir.

Ancak, ILO’nun 146 sayılı Sözleşmesine göre; çalışma süresi ile orantılı olarak yıllık ücretli izne hak kazanılacaktır (m. 4). Bu nedenle, Deniz İş Kanunu kapsamındaki gemi adamlarının, sözleşmenin sona erdiği hallerde, asgari çalışma sürelerine bağlı olmaksızın, çalışma süreleriyle orantılı olarak yıllık ücretli izne hak kazanacakları kabul edilmelidir.[9]

4857 Sayılı Kanun işyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verileceğini hükme bağlamıştır. Yıllık ücretli izine hak kazanmak için gerekli sürenin hesabında işçilerin aynı işverenin bir veya çeşitli işyerlerinde çalıştıkları süreler birleştirilerek göz önüne alınır (md 54). İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi; Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara ondört günden, beş yıldan fazla onbeş yıldan az olanlara yirmi günden, Onbeş yıl (dahil) ve daha fazla olanlara yirmi altı günden az olamaz.

4857 Sayılı Kanun uyarınca on sekiz ve daha küçük yaştaki işçiler ile elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz. Deniz İş Kanunu, 4857 Sayılı İş Kanunu ve Borçlar Kanunu’ndan farklı olarak, işçinin yaşını dikkate alarak hak kazanılacak yıllık ücretli izin konusunda ayrı bir düzenleme getirmemiştir.[10]

854 Sayılı Deniz İş Kanunu 4857 sayılı İş Kanunu’ndan farklı olarak, fiilen çalışılmadan geçirilen hangi sürelerin çalışma süresinden sayılacağı konusunda bir düzenlemeye yer vermemiştir. Ancak, 854 Sayılı Kanun, 42. maddesinde, hafta tatiline hak kazanma bakımından, çalışılmadan geçirilen bazı sürelerin çalışılmış gibi değerlendirileceğini hükme bağlamıştır. Buna göre, 42. maddenin düzenlemesinden, evlenmelerde 3 güne kadar verilen mazeret izinlerinin; anne, baba, eş, kardeş ve çocukların ölümünde iki güne kadar verilen mazeret izinlerinin; bir haftalık süre içerisinde kalmak kaydıyla işveren tarafından verilen diğer izinlerin ve hekim raporuyla verilen dinlenme ve hastalık izinlerinin; zorlayıcı ve ekonomik bir sebep olmaksızın gemideki çalışmaların haftanın bir veya birkaç gününde tatil edilmesi durumunda çalışılmadan geçirilen sürelerin; zorlayıcı sebeplere bağlı olarak gemide çalışmanın bir haftadan fazla süreyle tatil edilmesi durumunda çalışılmadan geçen sürelerin çalışılmış gibi kabul edileceği anlaşılmaktadır.[11] Yine, 854 s. Kanun’un düzenlemesi ve genel hükümler dikkate alındığında, Kanun’da açıkça dile getirilmese de, ücretli hafta tatili günleri (m. 41, 42), ücretli ulusal bayram ve genel tatil günleri (m. 43) ile yıllık ücretli izin süreleri de (m. 40) çalışılmış gibi kabul edilmelidir.[12]

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 58. Maddesinde, işçinin yıllık izin süresi içerisinde başka bir işyerinde çalışması açıkça yasaklanmış ve işçiye verilen yıllık izin ücretinin işveren tarafından geri alınabileceğini hükme bağlamıştır Ancak, benzer bir düzenlemeye Deniz İş Kanunu’nda, yer verilmemiştir.

F. Kıdem Tazminatı

854 Sayılı Deniz İş Kanunu’nun 20’nci maddesinde 4857 Sayılı Kanun’a paralel olarak, hizmet akdinin devamı süresince her geçen tam yıl için işverence gemi adamına 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödeneceği ve bir yıldan artan süreler için de aynı oran üzerinden ödeme yapılacağı hükme bağlanmıştır.

Bununla birlikte gemi adamı bir yerde çalışıyor iken geminin devri söz konusu olmuşsa yeni işverene karşı ileri süreceği kıdem tazminatının hesabında eski işveren için çalıştığı süre de hesaba katılır. Klasik iş hukukundan farklı olarak burada gemi adamı her iki işverene de kıdem tazminatı için başvurabilecektir.

G. Sonuç

Deniz İş Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu ile paralellik gösterse de, 4857 sayılı Kanun hükümlerinden farklı olarak birçok konuda ayrıntılı düzenlemeler içermektedir. Bu nedenle Deniz İş Kanunu’nun 4857 sayılı Kanundan ayrı olarak incelenmesi ve değerlendirilmesi büyük ehemmiyet taşımaktadır.

 

	Deniz İş Kanunu	İş Kanunu
Sözleşmenin Yapılış Şekli	Yazılı şekil şartı vardır.	Şekle tabi değildir.
Çalışma Süresi	Haftada en çok 45 saattir.	48 saat haftanın günlerine eşit şekilde bölünerek uygulanır.
Fazla Çalışma	Yıllık sınır bulunmamaktadır.	Yılık 270 saat sınırı vardır.
Fazla Çalışmanın Hesaplanması	En az %25 zamlı hesaplanır.	%50 zamlı hesaplanır.
Ücretli İzin	6 ay çalışmayla hak kazanılır.	1 yıl çalışmayla hak kazanılır.
Kıdem Tazminatı	Her tam yıl için 30 günlük ücreti tutarında ödenir.	Her tam yıl için 30 günlük ücreti tutarında ödenir.

 

Saygılarımızla,
Gülaç Hukuk Bürosu

 

[1] DİK.md.1

[2] KAR, BEKTAŞ, DENİZ İŞ HUKUKU, S. 95

[3] CANİKLİOĞLU, III.YILINDA İŞ YASASI, S.155

[4] Songu, S. Ö. (2007). Türk İş Hukukunda Çalışma Süresinin Düzenlenmesi (Doctoral Dissertation, Deü Sosyal Bilimleri Enstitüsü).

[5] Yargıtay 9.Hd 01.06.1995, E.1995/18197, K.1995/19595, Yargıtay 9.Hd 14.10.1985, E.1985/6928, K.1985/9281, Yargıtay 9.Hd 09.07.1975 E.4223, K.37758, Yargıtay 9.Hd 04.02.1976, E.1975/29155, K.1976/4039

[6] Kar, Bektaş, Deniz İş Hukuku, S. 120.

[7] Yargıtay 22.Hd. 24.11.2014, E.2013/22829, K.2014/32996, Yargıtay Bilgi Bankası, Https://Karara Rama. Yargitay.Gov.Tr/

[8] Rg. 03.03.2004, 25391; Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılması Hakkında Yönetmelik R.G. 18.8.2017, 30158.

[9] Akyiğit, Deniz İş Kanunu’nda Yıllık Ücretli İzin, 15.

[10] Karaman M (2018). Deniz İş Kanunu Kapsamında Çalışan İşçilerin Yıllık Ücretli İzin Hakkı. Sicil İş Hukuku Dergisi, 0(40), 114-131

[11] Karaman M (2018). Deniz İş Kanunu Kapsamında Çalışan İşçilerin Yıllık Ücretli İzin Hakkı. Sicil İş Hukuku Dergisi, 0(40), 114-131.

[12] Akyiğit, Deniz İş Kanunu’nda Yıllık Ücretli İzin, 15, 16.